Osmanlı Edebiyatında bir tür olarak gelişen ve gezilerle ilgili hatıraların anlatıldığı eserlere ad olan seyahatname, neredeyse Evliya Çelebi ismiyle özdeşleşmiştir. Elli yıl boyunca gezip incelediği imparatorluk coğrafyasını ve yabancı ülkeleri, tarih, coğrafya, musiki, folklor, mimari gibi çok çeşitli alanlar hakkında da önemli bilgiler vererek on ciltlik eserine sığdıran Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde zengin bir kültür hazinesi barındırmaktadır desek yanlış olmaz.

Yazarın gezdiği ülkelerde gördüklerini, yerel ağızlar ya da yabancı dillerdeki karşılıkları ile vermesi, Seyahatnameyi Türk leksikolojisi açısından çok önemli bir kaynak kitap haline getirmektedir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin sosyal hayata yansımaları hakkında çok sayıda çalışma yapılmış olmasına rağmen, Türkçe dışında otuza yakın yabancı dile ait bilgiler barındıran Seyahatname’nin dil tarihi yönüne vurgu yapan çalışmalar sınırlıdır. Robert Dankoff’un 1991 yılında Harvard Üniversitesi yayınlarından çıkan An Evliya Çelebi Glossary, Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahat-name adlı çalışması bu konudaki nitelikli ilk çalışmadır. Semih Tezcan, söz konusu yapıtı, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü adıyla İngilizceden çevirmiştir. Burada, yapıtın bire bir çeviri olmadığını, kendisi de alanında değerli çalışmalar ortaya koymuş bir dilbilimci olan Tezcan’ın zengin yorum ve katkılarıyla çevrildiğini vurgulamak gerekir. Bu yönüyle çalışma, Türk çeviri geleneğinde başka örneğini görmediğimiz bir uygulama olması sebebiyle de dikkate değerdir. Tezcan, sözlüğün arka kapak kısmında, eşine az rastlanır bir gözlemci olan Evliya Çelebi’nin aynı zamanda, anlatmak istediğini en uygun sözcük ve deyimlerle yazıya geçirme yeteneğine sahip bir söz ustası olduğunu belirterek, sözlüğün Türk dili tarihine katkısını şu sözlerle açıklar: “Bir dilin tarihsel sözlüğü yapılırken sözcük ve deyimleri seçe seçe kullanan böyle bir söz ustasının eserindeki tanıklardan çok büyük ölçüde yararlanmak gerekir. Bunun en kestirme yolu da Seyahatname’nin tümdizinini (concordance) yapmak ve bunu Türkçenin Büyük Tarihsel Sözlüğü’nün temel taşlarından biri olarak kullanmaktır.”

Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, Seyahatname’de kullanılmış olan, ancak Osmanlı Türkçesi metinlerinde yaygın olarak rastlanmayan ve standart sözlüklerde bulunmayan kelime, deyim ve kullanım biçimlerini içermektedir. Seyahatname’nin tümdiziminin yapılması bugüne kadar çok az bilinen sözcük, deyim ve atasözleri için de yeni veriler ve açılımlar ortaya çıkarmaktadır.

Çalışmada, Önsöz, Bibliyografya ve Giriş’in ardından gelen”Evliya’nın sözvarlığı ve dili kullanışı”, “Kelime türetmece ve kelime çarpıltmaca”, “Klişeler ve serbest çeşitlemeler”, “Karışık deyimler”, “Kelimelerin yazılışı ve fonoloji”, “Seyahatname’de Anadolu-Rumeli Türkçesi ağızları, öteki Türk dilleri”, “Seyahatname’de yeryüzü dilleri” başlıklı yazılar, Evliya Çelebi’nin Seyahatname’deki zengin bilgi birikimi hakkında ayrıntılı gözlemleri içermektedir. Bir üslup ustası olan Evliya Çelebi’nin her açıdan basmakalıp bir anlatım biçiminin olmadığını belirten yazar, Çelebi’nin bir yandan kelime oyunları yaparken, bir yandan da kendi kurallarını koyarak bunları tutarlı bir biçimde uyguladığı; dil kullanımında ise, dilde kullanılırlılığı sınırlı kalmış yapıların kullanım alanlarını genişlettiğini ifade etmektedir (28). Standart Osmanlı Türkçesinin birbirinden ayrı tutmaya özen gösterdiği Arapça, Farsça ve ‘Türkçe işleşim öğeleri’ni birbirine karıştıran Evliya Çelebi, kelimelerin yazılışlarında sık sık oyun yapma amacına yönelik kasıtlı değiştirmeler yapmıştır (36-38). Bütün bu gözlemler, Evliya Çelebi’nin üslubunun dönemin kabul gören nesir üslubundan çok farklı ve özgün yaklaşımları içerdiği sonucunu ortaya koymaktadır.

Türk dillerinden ve Avrupa, Slav, Kafkas, Doğu ve Afrika dillerinden kelime listeleri de kitapta, Sözlük kısmından sonra yer almaktadır. Araştırmacıların bu bölümdeki tespitleri, Seyahatname’nin dil tarihi açısından ne kadar zengin malzeme barındırdığını ortaya koymaktadır.

Evliya Çelebi Seyahatnamesi, çevre kültürlerdeki pek çok uzman tarafından ele alınmış ve bunlar, kendi dilleri açısından pek çoğu için yegâne kaynak olan Seyahatname malzemesini gerektiği gibi değerlendirmişlerdir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Latin alfabesi ile tam bir yayınının, çok gecikmiş olmakla birlikte gerçekleşmekte olduğu şu günlerde (1-9. ciltler 1996-2005 yılları arasında Yapı Kredi Yayınları tarafından yayımlandı), yapıtın leksikoloji birikimini yansıtan Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü, hem Türk dili ve edebiyatının bu anıtsal eserinin daha iyi anlaşılması, hem de Türkçe’nin dil tarihi için büyük bir kazanç olarak değerlendirilebilir.

Kaynak

Dankoff, Robert. Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü. Çev. Semih Tezcan. İstanbul: Türk Dilleri Araştırma Enstitüsü Yayını, 2004.