Berna Moran, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri ve Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış I-II-III kitaplarıyla Türkiye’de edebiyat kuramları konusundaki çalışmaların başlamasına ve nesnel eleştirinin gelişmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Moran’ın daha önce çeşitli dergi ve gazetelerde yer alan on bir makalesi, kendisiyle yapılan beş röportaj ve katıldığı iki soruşturma Seval Şahin Gümüş tarafından derlenerek Edebiyat Üzerine (İletişim Yayınları, 2004) adıyla yayımlandı. Edebiyat Üzerine, adının çağrışımının ötesinde edebiyat dışındaki tarih, siyaset bilimi gibi alanlarla da ilgilenenlerin yararlanabileceği ve merakla okuyabileceği bir kitap.

Berna Moran’ın Hobbes’un Leviathan adlı yapıtından hareket ederek onun parlamento ve hükümdar hakkındaki düşüncelerini incelediği "Hobbes’un Siyasi Felsefesinde İsyan Hakkı" başlıklı ilk yazısı 1947 yılında Garp Filolojileri Dergisi’nde yayımlanmıştır. Daha sonraki yapıtlarında da bulunan eleştirel bakış açısı, fikirlerini alıntılarla destekleyerek savunma ve yaptığı alıntıların kaynaklarını belirtme konusundaki özeni bu ilk yazısında da görülür.

Edebiyat Üzerine’deki makalelerin çoğunluğu İngiliz edebiyatında ve basınında Türklerin nasıl anlatıldığı konusuna yoğunlaşır. Bu yazıların ilki olan”Sir Thomas Browne’un Türkler İle İlgili Okumaları”nda Moran, Sir Thomas’ın yazılarına ve mektuplarına odaklanarak 16. ve 17. yüzyıllarda Batı’nın Türklerin yaşayışını, dinini ve siyasi yapısını nasıl gördüğünü ortaya koymaya çalışır. “Irene Hikâyesi ve Dr. Johnson’ın Kaynakları” adlı makalede ise, esir alınan Yunan kızı Irene ile Fatih Sultan Mehmed arasındaki aşkın anlatıldığı hikâyenin Dr. Johnson tarafından yazılan versiyonunu ve bunun kaynaklarını inceler. “İngiliz Edebiyatı’nda Fatih Sultan Mehmed Hakkında Piyesler” başlıklı yazıda yine bu konu çerçevesinde 1594 ile 1749 yılları arasında yazılan altı piyesi karşılaştırarak benzerliklerini ve farklılıklarını belirtir. Bu kitaptaki dikkat çekici çalışmalardan biri de”İlk İngiliz Gazetelerinde Türkiye Haberleri” adlı makaledir. Moran, İngiliz gazetelerinde 1620-1642 yılları arasında yer alan haberleri üç gruba ayırarak inceler. Özenli bir arşiv çalışmasının ürünü olan bu yazı, o dönemde İngiltere’deki Türk imajının nasıl olduğunu sergiler.

Bu kitapta, Türk edebiyatıyla ilgili olarak”Orhan Veli’nin ‘Yol Türküleri’nde Ton Değişiklikleri”, “Batı Dillerine Çevrilen İlk İki Türk Şiiri” ve”Akşit Göktürk’ün ‘Okuma Uğraşı’” başlıklı üç yazı yer almaktadır. Moran’ın 1960 yılında Yeni Ufuklar’da yayımlanan Orhan Veli’nin”Yol Türküleri” adlı şiirini incelediği yazısı, onun Türk şiiri üzerine tespit edilen tek makalesidir (Gümüş 12). Ayrıca Moran’ın belirttiğine göre, İngiliz edebiyatı disiplini içinde öğrendiklerini Türk edebiyatına uyguladığı ilk yazısıdır (165-66). Moran, “Batı Dillerine Çevrilen İlk İki Türk Şiiri” makalesinde Türkçe’den Batı dillerine çevrilmiş olan ilk iki şiiri gün yüzüne çıkararak edebiyat tarihi açısından değerli bir saptamada bulunur. Batı’nın tanıdığı ilk Türk şiiri, Bartalomeus Georgievitz’in La Maniere et Ceremonies Des Turcs (Türklerin Seramonileri ve Tavırları) adlı yapıtında yer alan bir halk şiiridir. “Kitap 1544 yılında Fransızca, Almanca ve Latince olarak üç dilde birden basılmıştır” (130) ve 30 yıl sonra da İngilizce’ye çevrilmiştir. Berna Moran’ın ortaya çıkardığı ikinci Türk şiiri de Eflakî Dede’ye ait olduğu söylenen bir manzumedir. Bu şiiri Fransızca’ya Du Loir, Fransızca’dan İngilizce’ye ise Sir Thomas Browne çevirmiştir.

Edebiyat Üzerine kitabının ikinci bölümünde Mürşit Balabanlar, Murat Belge, Doğan Hızlan, Zeynep Karabey, Mustafa Koç ve Seyyit Nezir’in, Berna Moran’la yaptığı soruşturma ve röportajlar yer alır. Moran, bu yazılarda, daha önceki kitaplarında nasıl bir yöntem kullandığı, eleştiri anlayışı, eleştirinin görevinin ne olduğu ve Türk eleştirisinin eksik yönleri hakkındaki sorulara yanıtlar arar ve bazı Türk romanlarıyla ilgili önemli tespitlerde bulunur.

Türk romanı üzerine yazdığı yazılarla bilinen Berna Moran’ın Edebiyat Üzerine kitabında daha çok İngiliz edebiyatı hakkındaki yazıları yer alıyor. Türkiye’de nesnel eleştirinin öncülerinden biri olan Moran’ın bu”yeni” makalelerini okumak heyecan veriyor.

Kaynaklar

Gümüş, Seval Şahin. "Giriş". Edebiyat Üzerine. Berna Moran. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004. 9-13.

Moran, BernaEdebiyat Üzerine. Haz. Seval Şahin Gümüş. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.